دبیرخانه مشارکت‌های اجتماعی

توانبخشى شناختى (CRT) مجموعه برنامه‌هایی براى تمرین مغز است که منجر به ترمیم یا ارتقای کارکردهاى ذهنى و شناختى فرد و در نتیجه موفقیت‌هاى فردى در حوزه‌هایى نظیر تحصیل، شغل و روابط اجتماعى مى‌شود. افرادی که در زمینه کارکردهاى شناختى آسیب دیده‌اند و افرادى که به دنبال افزایش مهارت‌ها و توانمندى‌هاى ذهنى هستند، می‌توانند از این رویکرد درمانى و آموزشى بهره‌مند شوند. فاطمه جلیلی، روانشناس، چهار سالی است که به صورت تخصصی در حوزه توانبخشی شناختی فعالیت دارد و با همکاری چند تن از درمانگران این حوزه، کلینیکی به نام «ذهن آرا» راه‌اندازی کرده است. درباره شکل ارایه خدمات و جایگاه روش توابخشی شناختى با او گفت‌و‌گویی انجام داده‌ایم.
به نظر می‌رسد توانبخشی شناختی چندان در بین مردم شناخته شده نیست، این شیوه توانبخشی چه زمانی وارد ایران شده است؟

این خدمت توانبخشى به تازگى در دنیا ارایه می‌شود و باعث ارتقای عملکرد ذهنى، تقویت حافظه، افزایش توجه و تمرکز، تقویت مهارت دیدن، تقویت مهارت شنیدن، افزایش سرعت پردازش ذهنى، افزایش سرعت فراخوانى اطلاعات، کنترل حرکات ناخواسته، بهبود درک مطلب و تمامى عملکرد‌هاى مربوط به مغز می‌شود. در کل پایه توانبخشى شناختى بر این اصل استوار است که همان‌گونه که می‌توان یک عضله را تقویت کرد، به شکلی ساده‌تر می‌توان مغز را نیز تقویت کرد. اگر فردى در عملکردى مهارت پیدا کند، ساختار مغزى درگیر در آن عملکرد تقویت می‌شود. در این روش درمانگر اطلاعات حاصل از ارزیابی جلسات را در نظر گرفته و مبتنی بر آن تکالیفی برای تقویت کارکردهای شناختی مغز طراحی می‌کند و با پیشرفت بیمار درجه دشواری تکلیف را افزایش می‌دهد. روش توانبخشی شناختی می‌تواند در مورد کودکان، نوجوانان، بزرگسالان و سالمندان مورد استفاده قرار گیرد. من براى اولین بار در سال ١٣٩١ یعنی همان سال‌هاى اولیه ورود توانبخشى شناختى به ایران، در پژوهشکده علوم شناختى و مغز دانشگاه شهید بهشتی دوره‌های تخصصی آن را گذراندم. طى سال‌هاى اخیر شاهد آن هستیم که با تلاش متخصصان و نگاه ویژه مسئولان پیشرفت‌هاى چشم‌گیرى در این حوزه به دست آمده است.
گویا این شیوه تنها برای کودکان دچار اختلال نیست و همه می‌توانند در سطوح مختلف از آن استفاده کنند؟
بله. اساس کار ما ترمیم یا ارتقای کارکردهای شناختی افراد است و این روش‌هاى بازتوانى کمک می‌کنند تا با نقاط ضعف و قوت مغز خود به‌طور جامع آشنا شویم و با استفاده از روش‌هاى نوین به تقویت کارکرد مغز بپردازیم.  در هر سنى می‌توان از این دانش براى ارتقای وضعیت شناختى بهره برد. اگرچه توانایى انعطاف‌پذیرى عصبى در کودکان نسبت به بزرگسالان بیشتر و سریع‌تر است، اما قابلیت تغییرپذیرى مغز تا پایان عمر باقى می‌ماند. البته گروه‌هایى که از نقص شناختى رنج می‌برند بیشتر می‌توانند هدف اصلى در این روش درمانى قرار بگیرند که شامل کودکانی می‌شود که دچار اختلالات اتیسم، بیش فعالى و نقص توجه، مشکلات یادگیرى و مشکلات رفتارى و… هستند. به‌عنوان مثال مبتلایان به اتیسم در سه زمینه تعامل اجتماعی، زبان و فعالیت‌ها و رغبت‌ها دچار ناهنجاری هستند. در زمینه رفتارهای اجتماعی مانند تماس چشمی، حالت‌های چهره و وضعیت و حرکات بدن ناهنجاری‌های در آن‌ها وجود دارد و شیوه برقراری رابطه با همسالان‌شان اغلب با سطح رشد فرد متناسب نیست. این کودکان تمایل کمی برای شرکت در فعالیت‌های لذت‌بخش و جالب با دیگران دارند و دارای روابط هیجانی ـ اجتماعی محدود هستند. از نظر نقایص ارتباطی تاخیر یا فقدان زبان گفتاری و نقایصی در تقلید و بازی‌های نمادین وجود دارد. افراد اتیستیک دارای رفتارها، رغبت‌ها و فعالیت‌های محدود، تکراری و کلیشه‌ای هستند. توجه، حافظه و عملکردهای اجرایی، شناخت اجتماعی و مهارت‌هاى حرکتی از نقایص شناختی کودکان مبتلا به اختلال طیف اتیسم است که با تکنیک‌های توانبخشی شناختی قابل تقویت است.
در این مرکز چه خدماتی و با چه روشی به این گروه‌ها ارایه می‌شود؟

در مرکز ما ابتدا یک ارزیابی جامع از  کودک و نوجوان صورت می‌گیرد که این ارزیابی شامل ارزیابى‌هاى شناختى و حرکتى است. ارزیابى شناختى به معناى تعیین سطح عملکرد شناختی مغز است که این ارزیابی می‏تواند در بخش‏‌های مختلف شناختی همچون استدلال، تصمیم‏‌گیری، یادگیری، حافظه، توجه، هوش و مهارت‏‌های زبانی انجام شود. و همچنین ارزیابى مهارت‌هاى حسى و حرکتى و هماهنگى‌هاى بین حواس و حرکات صورت می‌گیرد و بعد از مشاهده کارنامه فرد، طرح و برنامه‌ای برای درمان چیده می‌شود. این درمان‌ها می‌تواند بسته به ارزیابی صورت گرفته از کودک شامل‌؛ کاردرمانى جسمى و ذهنى کودک و نوجوان، تقویت و بازتوانى کارکردهاى ذهن کودک و نوجوان، توانمندسازى و توانبخشى شناختى اختلالات اتیسم، یادگیرى، نقص توجه و بیش‌فعالى، گفتار درمانى و مشاوره کودک و والدین باشد.
درواقع این کلینیک تنها مخصوص یادگیری یا صرفا کلینیکی مخصوص اتیسم نیست؟

بله! می‌گوییم کلینیک توانبخشی شناختی؛ یعنی تمام اختلالاتی که بر اثر نقص کارکردهای شناختی وجود دارد. طیفی که متخصصان این مرکز پوشش می‌دهند شامل این موارد است: کودکان با نیازهاى ویژه (کم توان ذهنى)، کودکان با اختلالات یادگیرى و مشکلات درسى، کودکان با اختلالات توجه و تمرکز، کودکان با اختلالات نقص توجه و بیش‌فعالى، کودکان دیرآموز، کودکان با اختلالات نافذ رشد (اتیسم، آسپرگر و …)، بیماری‌هاى متابولیکى، سندرم داون و سندرم‌هاى ژنتیکى، کودکان با اختلالات رفتارى و اختلالات حسى از قبیل بیش حسى، کم حسى، کاربرد نداشتن یکى از اعضاى بدن و انکار عضو و تمام کودکان و نوجوانانى که علاقه به تقویت کارکردهاى مغزى خود دارند.
این شیوه تا چه میزان موفق در درمان بیامری اتیسم موفق بوده است؟

متاسفانه اختلالات طیف اتیسم ناشناخته‌تر از دیگر اختلالات است و هنوز به لحاظ علمى دلیل بروز اختلال اتیسم در افراد مشخص نشده است. وقتی علت اختلالی مشخص نباشد و هنوز هیچ راهی برای پیش‌گیری از ابتلای کودک به اتیسم یافت نشده باشد، تنها می‌توان با درمان به موقع بیماری مهارت‌های اجتماعی و کلامی کودک را ارتقا داد و به کنترل نشانه‌هاى بیمارى پرداخت. درمان به موقع برای کودک مفید است و زندگی را برای او آسا‌ن‌تر می‌کند و به پیش‌گیری از افزایش بیماری نیز منجر می‌شود.

برنامه‌ای برای ارایه خدمات به افراد کم بضاعت یا بی‌بضاعت نیز دارید؟

متاسفانه در حال حاضر خدمات روانشناسی و مشاوره درمانی به صورت آزاد است و تحت پوشش بیمه نیستند و فقط بعضی از بیمه‌های تکمیلی، آن هم با شرایط خاصی این هزینه‌ها را پوشش می‌دهند. من و همکارانم خیلی علاقه‌مند بودیم که در این حوزه حضور خیرین را پررنگ کنیم یا در ماه چندین ساعت به خانواده‌های بی‌بضاعت خدمات توانبخشی با هزینه‌هایی بسیار کمتر از تعرفه‌هاى درمانى ارایه کنیم. در هر حال همان‌طور که گفتم بیماری‌هایى مثل اتیسم زمان طلایی دارد. این در حالی است که در این چند سال بسیار شاهد بودم خیلی از این خانواده‌ها به دلیل مشکلات مالی این دوره طلایی را نادیده می‌گیرند و درمان را ترک می‌کنند. یکی از برنامه‌های‌مان در کلینیک این خواهد بود که به صورت خیریه به این دسته از افراد کمک شود، گرچه در حال حاضر به دلیل تازه تاسیس بودن و هزینه‌های ابتدای کار هنوز موفق به انجام این کار مهم نشده‌ایم.